Przykładowe ćwiczenia na pamięć:
(sprawdź ćwiczenia dopiero po przeczytaniu całego artykułu)


 

Rodzaje pamięci człowieka

Najbardziej popularną koncepcją dotyczącą rodzajów pamięci jest klasyczna już teoria magazynowa powstała w latach 60. ubiegłego stulecia. Zakłada ona, że pamięć dzieli się na trzy podsystemy:

– pamięć ultrakrótkotrwałą
– pamięć krótkotrwałą
– pamięć długotrwałą.

Kryterium: czas przechowywania

Pamięć ultrakrótkotrwała
Pamięć ultrakrótkotrwała, zwana też pamięcią sensoryczną lub rejestrem sensorycznym, przechowuje dokładne reprezentacje fizycznych cech bodźców przez kilka sekund lub mniej. Tam zapisywane są pojedyncze wrażenia lub ich zespoły np. dźwięk wyrazu.
Wyobraź sobie, że właśnie przełknąłeś ostatni kęs wybornej potrawy, już sięgasz po kieliszek, żeby uraczyć się dodatkowo orzeźwiającym trunkiem (wodą!), ale jeszcze czujesz na języku pyszny smak, choć nic już nie jesz. Bardzo żywo i wyraźnie pamiętasz tę doskonałą kompozycję smakową…
Doświadczyłeś właśnie wrażenia pamięci sensorycznej. Jest to pamięć związana ściśle ze zmysłami (z naszymi receptorami). Jej rodzajami będą zatem tak pamięć czuciowa (dotykowa), jak węchowa, czy smakowa. Jednak wśród rejestrów sensorycznych najlepiej poznana jest pamięć ikoniczna i echoiczna.
Pamięć ikoniczna to pamięć sensoryczna w zakresie wzroku. Ma bardzo dużą pojemność ale krótki czas przechowywania. Oznacza to, że duży zakres bodźców wzrokowych jest w niej przechowywany bardzo krótko – ok. pół sekundy. Nie należy mylić tego typu pamięci z pamięcią wzrokową (ta ostatnia dotyczy wszystkich procesów pamięciowych związanych z materiałem wzrokowym)!
Pamięć echoiczna – to pamięć sensoryczna dźwięków. Z badań wynika, że ma ona nawet większy zakres od pamięci ikonicznej a materiał przechowywany jest w niej dłużej – nawet do 20 sekund (Maruszewski, 2003a).
 
Pamięć krótkotrwała
Wyobraź sobie, że chcesz zadzwonić do hydraulika. Znalazłeś numer w Internecie i zapamiętujesz go, by móc zadzwonić. Zazwyczaj, jeśli linia jest zajęta, będziesz musiał sprawdzić numer ponownie, by móc jeszcze raz go wykręcić. Dlaczego tak się dzieje?
Informacja, którą chcesz zapamiętać trafia do pamięci krótkotrwałej. Jej pojemność jest niewielka – określa ją Magiczna Liczba Millera, który oszacował, że mieści się w niej przeciętnie 7±2 elementy. Krótki jest także czas przechowywania informacji, ale można go wydłużyć poprzez tzw. powtarzanie podtrzymujące – jak np. powtarzanie numeru telefonu w myślach dopóki go nie wykręcimy – jest to możliwe dzięki szczególnej funkcji mózgu zwanej pamięcią operacyjną.
Możemy także przechytrzyć mózg i tak porcjować informacje, by w ramach 7±2 elementów zmieściło się ich więcej. Łatwiej Ci będzie zapamiętać cyfry 1,4,1,0 jeśli zauważysz, że to rok bitwy pod Grunwaldem. Wtedy zamiast 4 elementów do zapamiętania masz jeden.
Na pocieszenie można dodać, że mimo iż pamięć krótkotrwała jest krucha i mało pojemna, informacje są z niej wydobywane w szybkim tempie, mamy więc do nich łatwy dostęp.
Pamięć operacyjna in. pamięć robocza lub pracująca (Baddeley 1986, 1998). Ta funkcja naszego umysłu to coś więcej niż pamięć krótkotrwała, jej istotą nie jest proste przechowywanie i przekazywanie informacji, ale ciągłe wspomaganie i nadzorowanie szeregu operacji umysłowych przy napływających danych. Pamięć robocza pozwala nam rozumieć mowę, ustala kontekst dla nowych zdarzeń i łączy epizody w całość. Jednym słowem pozwala nam rozumować i utrzymywać psychiczną teraźniejszość. Istnieją trzy narzędzia (podsystemy) pamięci operacyjnej: pętla fonologiczna, notes wzrokowo-przestrzenny i centralny mechanizm wykonawczy.
Pętla fonologiczna utrzymuje i manipuluje informacjami w formie słownej – to w niej zachodzi powtarzanie podtrzymujące, kiedy próbujesz na chwilę zapamiętać numer telefonu.
Notes wzrokowo-przestrzenny utrzymuje i manipuluje danymi w formie obrazowej. Np. aby odpowiedzieć na pytanie, ile doniczek jest w Twoim mieszkaniu, możesz, dzięki temu notesowi, przywołać w pamięci reprezentację Twojego mieszkania i prześledzić ją pod kątem liczby doniczek.
Centralny mechanizm wykonawczy odpowiada za kontrolowanie uwagi i koordynację pracy ww. podsystemów.
 
Pamięć długotrwała
Pamięć długotrwała jest magazynem wszystkich doświadczeń, informacji, wspomnień, umiejętności, zdarzeń, słów, zasad, ocen. Stanowi całkowitą wiedzę jednostki na temat jej samej i otaczającego ją świata. Są w niej kodowane te dane, które zostały wcześniej zebrane przez pamięć sensoryczną i krótkotrwałą i zakwalifikowane do zatrzymania.
Łatwiej wprowadzić do niej informację, która podana jest w jakimś kontekście i można ją połączyć z wcześniej zapisanymi strukturami wiedzy lub doświadczenia. Łatwiej też magazynujemy informacje, które są zgodne z wcześniejszymi.
O całości doświadczenia, wiedzy i umiejętności przechowywanej w pamięci długotrwałej możemy powiedzieć, że stanowią różne typy pamięci, ale to już zupełnie inna teoria… a raczej kilka teorii dzielących pamięć na różne podtypy.
 
Kryterium: typ przechowywanych danych
Pamięć deklaratywna
Mieszczą się w niej fakty, informacje, pamięć o zdarzeniach. Można ją porównać, do wiedzy deklaratywnej, czyli „wiedzy, że…”. Mieszczą się w niej wzory matematyczne, głębokość jeziora Śniardwy, kolor włosów sąsiadki, najpiękniejsze otrzymane prezenty i wspomnienie skoku ze spadochronem. W jej granicach możemy wyróżnić pamięć semantyczną i epizodyczną.
Pamięć semantyczna
Pamięć semantyczna przypomina sieć semantyczną czyli znaczeniową. Odpowiedzialna jest za budowanie i przechowywanie ustrukturalizowanej wiedzy, grupowanie pojęć i ich znaczeń.
Czy pamiętasz biologiczną systematykę ze szkoły? Pies należy do ssaków a ssaki do zwierząt. W podobny sposób budowana jest pamięć semantyczna. Informacje są w niej zapisywane w sposób zorganizowany i składane w większe całości. Jednym z kryteriów mogą być np. relacje między znaczeniami (grupowanie według zasad zawierania lub nadrzędności – podrzędności).
Każdy człowiek grupuje informacje wg własnej wiedzy i osobistych skojarzeń, bierze pod uwagę nie tylko zależności, ale także wspólne cechy pojęć, stąd pamięć semantyczna nie jest tak ortodoksyjnie uporządkowana jak systematyka biologiczna, ale to nic dziwnego – zawiera ona niejako mapę wszystkich pojęć i informacji o świecie.
Pamięć epizodyczna
Pamięć epizodyczna jest magazynem wszystkich zdarzeń i historii, które człowiek zna bądź w nich uczestniczył. Jej specyficznym rodzajem jest pamięć autobiograficzna, w której mieści się osobista historia jednostki. Zdarzenia przechowywane w pamięci epizodycznej są odtwarzane w silnej zależności od kontekstu. Inaczej przywołasz sytuację zdawania egzaminu z filozofii, jeśli będziesz ją miał opowiedzieć kolegom przy piwie, a inaczej jeśli będziesz o niej dyskutował w trakcie rozmowy kwalifikacyjnej w PAN.
Pamięć autobiograficzna
Pamięć autobiograficzna jest pamięcią indywidualnej przeszłości jednostki. Oprócz epizodycznych zawiera także elementy semantyczne np. imię i nazwisko pierwszego narzeczonego. Zapisywane w niej wspomnienia mieszczą się w bazach danych autobiograficznych.
I tak istnieją bazy dotyczące poszczególnych okresów życia. Nie są one sztywno rozgraniczone i u różnych ludzi mogą się różnie kształtować (np. lata szkolne, czasy liceum, studiów, pierwszej pracy, powiększania rodziny lub okres gangu podwórkowego, pierwsza odsiadka, lata mafii pruszkowskiej, drugi wyrok, czasy świadka koronnego).
Kolejne bazy to bazy wydarzeń ogólnych – tam umieszczane są wydarzenia, które wielokrotnie występowały w danym okresie np. wychodzenie na podwórko – w czasie dzieciństwa, imprezy – w czasach studenckich, kontrole skarbowe – w czasach pierwszej własnej firmy. Zdarzenia te zwykle zapisywane są w sposób uogólniony.
Ostatni rodzaj to bazy wydarzeń specyficznych – dotyczą szczególnych wydarzeń w życiu jednostki. Są to wydarzenia typu pierwszy pocałunek, ślub, skok na bank. Zwykle zapamiętujemy je bardzo szczegółowo. Jest to spowodowane tym, że po pierwsze wydarzenia te są zwykle naszymi pierwszymi razami i nie mamy w pamięci ich gotowej reprezentacji, ani schematów, do których nasz umysł mógłby je dopasować a poza tym posiadają silne zabarwienie emocjonalne.
Ten sposób przechowywania informacji (ze wszystkimi szczegółami) jest bardzo nieekonomiczny, dlatego stosowany jest rzadko i wykorzystywany tylko do szczególnych sytuacji. W tego rodzaju bazie przechowywane są także wydarzenia traumatyczne.
 
Kryterium: poziom świadomości
Pamięć jawna – to forma pamięci, która pracuje, kiedy świadomie zapamiętujemy lub przywołujemy jakieś informacje, fakty czy zdarzenia. Inaczej mówiąc jest to pamięć deklaratywna, której treści mogą zostać uświadomione i zwerbalizowane.
Jeśli nauczyłeś się sposobów powitań w różnych językach, bo studiowałeś je przez szereg lat albo po prostu wykułeś celowo z rozmówek, aby zabłysnąć w towarzystwie, to korzystałeś z pamięci jawnej.
Jeśli jednak uczyłeś się jeździć samochodem, prawdopodobnie instruktor tłumaczył Ci najpierw krok po kroku jak masz ruszać. Zapamiętywałeś, co po kolei masz wciskać, z jaką siłą i prędkością. Teraz kiedy od dłuższego czasu prowadzisz własne auto, nie musisz za każdym razem powtarzać sobie w pamięci wszystkich kroków – po prostu robisz to, korzystasz wtedy z pamięci niedeklaratywnej (utajonej).
Wiedza „jak” (umiejętności jazdy na rowerze, pływania, kierowania etc.), czyli tzw. pamięć proceduralna, jest tylko jedną z kilku zdolności, które możemy zaliczyć do pamięci niedeklaratywnej. Inne procesy z nią związane to: torowanie, warunkowanie, habituacja oraz sensytyzacja (Sguire, 1986, za: Maruszewski, 2003b).

 
Bibliografia:
Baddeley, A. (1986). Working memory. Oxford: Oxford University Press.
Baddeley, A. (1998). Pamięć: poradnik użytkownika. Warszawa: Pószyński i S-ka.
Maruszewski, T. (2003a). Psychologia poznawcza. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maruszewski, T. (2003b). Pamięć jako podstawowy mechanizm przechowywania doświadczenia. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II. (s. 137-164). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.